"Śpiew gregoriański odzyskuje dziś swoje dawne piękno. Jak fasada gotyckiej katedry, poczerniała od zniszczenia, po oczyszczeniu staje się jasna, tak śpiew gregoriański, dzięki badaniom ostatnich czterdziestu lat zbliżył się do swojego pierwotnego sensu" (N. Albarosa).
Od wieków śpiew był integralną częścią liturgii. Nie tylko ją upiększał, ale również ją tworzył. Liturgia składa się z trzech podstawowych elementów: czytanie - śpiew - modlitwa. Podczas każdego zgromadzenia liturgicznego, nawet najmniejszego, czytany jest przynajmniej jeden fragment Pisma Świętego. Odpowiedzią na Słowo jest śpiew oraz modlitwa, którą zanosi przewodniczący w imieniu całego zgromadzenia. Od samego początku istniały nawet specjalne księgi, z których każda przeznaczona była dla poszczególnych uczestników-wykonawców liturgii: lekcja - lektor - lekcjonarz; kantyk - kantor - cantatorium; modlitwa - kapłan - sakramentarz. Parafrazując słowa Solange Corbin, można powiedzieć, że śpiew jest dla liturgii tym, czym światło dla drzew - życiem.
Śpiewem obowiązującym w liturgii rzymskiej od VIII wieku jest śpiew romano-frankoński, zwany gregoriańskim. Nazwę swoją wziął od papieża Grzegorza Wielkiego (590-604), wielkiego reformatora i organizatora liturgii rzymskiej. Jest efektem połączenia dwóch tradycji - rzymskiej (obowiązującej w Rzymie i na terenach podległych papieżowi) oraz gallikańskiej (z ośrodkami takimi, jak Tuluza czy Lyon). Dokonało się to za sprawą Karola Wielkiego, który pod pretekstem wprowadzenia liturgii rzymskiej na swoje terytoria, chciał umocnić jedność polityczną swego państwa.
Wcześniej istniały również inne „dialekty” monodii liturgicznej, związane z poszczególnymi rytami: ambrozjański (do dziś obowiązuje m.in. w diecezji mediolańskiej), mozarabski (liturgia starohiszpańska lub wizygocka, sprawowana w katedrze w Toledo), benewentyński (Benevento, Bari, Monte Cassino). Na przestrzeni wieków również różne gałęzie życia monastycznego wypracowały własny repertuar. Reformy śpiewu przeprowadzili między innymi dominikanie, norbertanie, franciszkanie, a także cystersi. Poszczególne tradycje zakonne, zgodnie z ich przeznaczeniem, powstały dla pewnych określonych wspólnot i nie należy ich mieszać z cursus romanus obowiązującym w Kościele rzymskim. Repertuar gregoriański przeznaczony do wykonywania wszędzie tam, gdzie obowiązuje ryt rzymski, czyli w kościołach diecezjalnych, został zebrany i wydany na początku XX wieku pod nazwą „edycja watykańska”. Został zatwierdzony do użytku liturgicznego przez Piusa X, a po reformach Soboru Watykańskiego II, w nieco innym układzie, przez Pawła VI. Jest to wydawnictwo typiczne i odnosi się do Kyriale Romanum z 1905 roku (Ordinarium Missae) i Graduale Romanum z 1908 roku (Proprium Missae).
Żaden inny rodzaj śpiewu nie przetrwał tak długiej próby czasu. Śpiew gregoriański, będąc wielką formą sztuki, zachował swoją ponadczasowość i niczego nie stracił ze swojej aktualności, tak jak nic ze swej aktualności nie straciły dzieła Mozarta, Beethovena czy Chopina. Pomimo burzliwych wypadków historii, zachował ciągłość tradycji wykonawczej. Dzięki temu, że podczas rewolucji francuskiej (1789-1799) mnisi solesmeńscy kultywowali ten rodzaj śpiewu (m.in. w irlandzkich klasztorach), po przywróceniu życia monastycznego w Opactwie św. Piotra w Solesmes możliwy był „powrót do pierwotnej gorliwości” i jednoczesne rozpoczęcie prac nad odnową śpiewu liturgicznego, gdyż tradycja wykonawcza wciąż była żywa.
Wiek XX szczególnie obfituje w dokumenty muzyczno-liturgiczne, w których zawsze podkreślano wielką wartość śpiewu gregoriańskiego i gloryfikowano jego przymioty. Już w 1903 roku św. Pius X, w słynnym Motu proprio o muzyce świętej Inter pastoralis officii sollicitudines pisał: „Śpiew gregoriański jest śpiewem właś­ciwym Kościoła Rzymskiego, jedynym śpiewem, który Kościół odziedziczył po ojcach dawnych, którego z zazdrością strzegł przez długie wieki w swych księgach liturgicznych, (...) i który najnowsze studia tak szczęśliwie przywróciły do pierwotnej nieskazitelności i czystości”.
Ojcowie Soboru Watykańskiego II w śpiewie gregoriańskim widzieli „własny śpiew liturgii rzymskiej” i sugerowali, aby w liturgii zajmował on pierwsze miejsce wśród innych „równorzędnych rodzajów śpiewów” (KL, 116). Konstytucja Sacrosanctum Concilium (1963 rok) nakazuje również „doprowadzić do końca wzorcowe wydanie ksiąg śpiewu gregoriańskiego, a nawet przygotować bardziej krytyczne wydanie ksiąg ogło­szonych już po reformie dokonanej przez św. Piusa X” (KL, 117). W duchu soborowym, w 1965 roku opracowano Kyriale Simplex, a w 1967 roku Graduale Simplex, zawierające prostsze śpiewy, głównie sylabiczne, in usum minorum ecclesiarum. Natomiast niezbędne „minimum repertuarowe” dla wszystkich wiernych zawiera publikacja wydana z okazji Jubileuszu Roku 1975 - Iubilate Deo.
Epoka nowożytnych studiów gregoriańskich, bazujących na najstarszych zachowanych świadectwach rękopiśmiennych, pochodzących nawet z IX wieku, rozpoczęła się w momencie przybycia z Solesmes Dom Eug`ene Cardine’a OSB do Pontificio Istituto di Musica Sacra (PIMS) w Rzymie. Cardine był tam pro-fesorem w latach 1952-1984. Z jego prac wyrósł odrębny kie­runek badań, nazwany „semiologią gregoriańską”. Cardine zgromadził wokół siebie rzeszę uczniów i przyjaciół zafascynowanych pięknem śpiewu liturgii rzymskiej. Z ich inicjatywy w 1975 roku powstało w Rzymie Associazione Internazionale Studi di Canto Gregoriano (AISCGre) - Międzynarodowe Stowarzyszenie Studiów Śpiewu Gregoriańskiego, którego obecna siedziba mieści się w Cremonie (Włochy). Dzięki wąskiemu gronu osób, absolwentów PIMS, oraz tych, którzy w toku studiów zetknęli się z ruchem „cardiniano”, najnowszy styl wykonawczy śpiewu gregoriańskiego przybył również do Polski. Jeden z absolwentów PIMS, ks. Mariusz Białkowski, założył w Poznaniu Ośrodek Śpiewu Gregoriańskiego im. ks. Z. Bernata, działający od 31 marca 2007 roku. Największym przedsięwzięciem Ośrodka jest organizowany rokrocznie Ogólnopolski Kurs Śpiewu Gregoriańskiego, początkowo od­bywający się pod patronatem włoskiej sekcji AISCGre. Kurs jest wielopoziomowy. Może uczestniczyć w nim każdy, niezależnie od stopnia przygotowania. Oprócz kursu, Ośrodek zajmuje się wydawaniem rocznika naukowego „Studia gregoriańskie” oraz animacją środowiska poprzez organizację liturgii ze śpiewem gregoriańskim, jak również poświęconych śpiewowi gregoriańskiemu koncertów. W ramach Ośrodka działa schola gregoriańska Canticum Cordium. 4 lute-go 2009 roku kierownictwo AISCGre na zebraniu w Grazu podjęło uchwałę o przekształceniu Ośrodka w polską sekcję AISCGre. W związku z tym AISCGre zaplanowało Międzynarodowy Kongres zatytułowany „Jedność w różnorodności”, który odbędzie się w Poznaniu w dniach 30 maja - 4 czerwca 2011 roku. W maju 2010 ruszyła strona in­ternetowa z informacjami o Kongresie - www.aiscgre.pl. W dniach 5-10 lipca 2010 roku odbędzie się również III Ogólnopolski Kurs Śpiewu Gregoriańskiego (informacje znaleźć można na stronie www.choral.pl). Kurs będzie obejmował kilka poziomów zaawansowania, zapewniając formację permanentną. Wśród wykładowców znajdą się Jan Velbacky (Koszyce), Raimundo Pereira Martinez (Rzym), Iwo Siekierka (Wrocław) i Mariusz Białkowski (Poznań).
Inną inicjatywą cykliczną są organizowane kilka razy w roku Warsztaty Chorałowe, odbywające się w Opactwie Św. Apostołów Piotra i Pawła w Tyńcu. Prowadzi je opat, o. Bernard Sawicki OSB. Warsztaty mają formę kursów weekendowych, podczas których można się zapoznać z duchowością śpiewu gregoriańskiego, jak również uczestniczyć razem z mnichami w klasztornym rytmie dnia. Akcent kładziony jest na stopniową przemianę życia poprzez modlitwę wyrażoną śpiewem. Wszystkie informacje niezbędne do uczestnictwa w warsztatach znajdują się na stronie internetowej Benedy­k­tyńskiego Instytutu Kultury www.benedyktyni.eu.
W 2009 roku inicjatywę poprowadzenia warsztatów śpiewu gregoriańskiego podjął Dom Pracy Twórczej w Wigrach. W 2010 roku ma miejsce druga już edycja Wigierskich Spotkań Chorałowych „Gregorianum” pod patronatem polskiej sekcji AISCGre z cyklem pięciu spotkań. Podczas spotkań przygotowywana jest liturgia Mszy świętej i oficjum. W piątek wieczorem celebrowane są nieszpory w rycie rzymskim, w sobotę uczestnicy przygotowują śpiew na liturgię Mszy świętej (z Graduale Simplex), a w niedzielę celebruje się jutrznię monastyczną oraz uroczystą Mszę świętą na zakończenie (repertuar z Graduale Triplex). Scholę prowadzi piszący te słowa. Na każde spotkanie zapraszani są wybitni gregorianiści, m.in. Alberto Turco (Werona) i Nino Albarosa (Cremona).
Oprócz wyżej wymienionych, mających charakter cykliczny, odbywają się warsztaty o zasięgu lokalnym, organizowane dla konkretnych wspólnot czy społeczności. Wszystkie te działania wpisują się w nauczanie papieża Benedykta XVI, który dostrzega wielkość kultury muzycznej Kościoła, wypracowanej na przestrzeni wieków. Docenia wartość dziedzictwa ojców oraz chce nas uchronić przed jego zaprzepaszczeniem. W adhortacji Sacramentum caritatis pragnie „przypomnieć, o co prosili Ojcowie synodalni, by odpowiednio doceniono chorał gregoriański, jako właściwy dla liturgii rzymskiej” (SCa, 42). W innym miejscu, odnosząc się do wielkich celebracji liturgicznych podczas spotkań międzynarodowych, poleca wykonywanie fragmentów chorału gregoriańskiego i zaznacza: „Proszę zatem, aby przyszłych kapłanów już w seminarium przygotowywano do rozumienia i celebrowania Mszy św. po łacinie, a także do posługiwania się tekstami łacińskimi i do wykonywania chorału gregoriańskiego. Nie należy też zaniedbać możliwości, by sami wierni zostali wychowani tak, aby znali najbardziej powszechne modlitwy po łacinie i śpiewali niektóre części liturgii na sposób gregoriański” (SCa, 62). Wielkie zadanie stawia więc Papież przed nami - wiernymi. Ale jeszcze większe i bardziej odpowiedzialne wyzwania stoją przed kapłanami i kandydatami do kapłaństwa oraz ich formatorami. To od nich zależy, czy i w jakim stopniu wierni docenią wartość śpiewu gregoriańskiego. Jeżeli duszpasterze nie będą zaangażowani w to wielkie dzieło odnowy, własny śpiew liturgii rzymskiej bezpowrotnie zginie z naszych świątyń, a jego miejsce zajmie zalewająca nas z każdej strony fala muzyki pop, której nieodłącznym elementem w wydaniu kościelnym są nienastrojone gitary.
Michał Sławecki (ur. 1982), kierownik artystyczny i dyrygent Mulierum Schola Gregoriana CLAMAVERUNT IUSTI, wykładowca na kierunku muzyka kościelna na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie, członek włoskiej sekcji Associazione Internazionale Studi di Canto Gregoriano.

MICHAŁ SŁAWECKI