KS. ROBERT OLIVER
W pierwszych miesiącach kryzysu związanego z ujawnieniem nadużyć seksualnych ze strony duchowieństwa w USA w 2002 roku, papież Jan Paweł II spotkał się z kardynałami amerykańskimi oraz członkami Konferencji Episkopatu USA. W wygłoszonym do nich przemówieniu powiedział wprost, że sytuacje seksualnego wykorzystania małoletnich „są pod każdym względem złem i słusznie uznawane są przez społeczeństwo za zbrodnię; jest to również straszny grzech w oczach Boga” (23 kwietnia 2002). Tego rodzaju zbrodnia popełniona przez osobę duchowną daje poważny powód do zgorszenia, a według praw Kościoła stanowi jedno z graviora delicta, czyli najpoważniejszych przestępstw zarezerwowanych w 2001 roku przez Jana Pawła II do wyłącznej jurysdykcji Kongregacji Nauki Wiary.
Niniejszy artykuł jest próbą omówienia procedur wprowadzonych w die-
cezjach amerykańskich po ujawnieniu przestępstw popełnionych przez kapłanów, a także obowiązujących obecnie środków zapobiegawczych ma­-
jących na celu ochronę dzieci.
Każda refleksja nad dramatycznymi wydarzeniami, które doprowadziły do podjęcia tych kroków, musi rozpocząć się od wyrażenia głębokiego smutku i żalu, jak uczynili to biskupi amerykańscy w Karcie Ochrony Dzieci i Młodzieży: „Uznajemy nasze błędy i nasz udział w tym cierpieniu, raz jeszcze przepraszamy i przyjmujemy odpowiedzialność za to, że
w przeszłości zbyt często nie stawaliśmy na wysokości zadania w stosunku do ofiar i do katolików. Z głębokości naszych serc, my, biskupi, wyra­żamy głęboki żal i ubolewanie z powodu tego, co musieli znosić katolicy” (Karta, Wstęp).
Warto jednocześnie wskazać znaki nadziei, świadczące o tym, że oczyszczenie, którego doświadcza Kościół, prowadzi do uzdrowienia oraz do odbudowy zaufania i umocnienia więzi we wspólnocie łączącej nas
w rodzinę Bożą. Proces ten jest przede wszystkim dziełem łaski. Przyjęcie określonych strategii, procedur i środków zapobiegawczych to sposoby, jakimi współpracujemy z dokonywanym w nas dziełem Boga, przynagleni poczuciem, że „przebaczenie i pojednanie przekraczają czysto ludzkie możliwości. To łaska i miłosierdzie Boga poprowadzą nas naprzód, w zaufaniu Chrystusowej obietnicy: «u Boga wszystko jest możliwe» (Mt 19,26)” (Karta, Wstęp).


Konsultacje i współpraca

Jedną z pierwszych spraw, jakich nauczono się w diecezjach/eparchiach amerykańskich, było to, że odbudowa zaufania wymaga współpracy dużej i różnorodnej grupy osób posiadających kompetencje i doświadczenie
w dziedzinie ochrony dzieci przed wykorzystaniem. W wielu diecezjach partykularne unormowania powstały już w odpowiedzi na skandale nadużyć seksualnych duchownych względem dzieci od połowy lat osiemdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jednak, za co wyrażali skruchę biskupi w 2002 roku, władze kościelne niejednokrotnie unikały stosowania tych norm. Wynikiem tego były nie tylko ciężkie krzywdy wyrządzone dzieciom i młodym ludziom wykorzystywanym przez kapłanów, lecz również fakt tłumienia i ignorowania krzyku ofiar, a także przenoszenia kapłanów do środowisk, w których mogli dopuszczać się kolejnych przestępstw. Ten brak działania w niektórych przypadkach i nieadekwatne działania w innych spowodowały niewypowiedziane krzywdy i cierpienia ofiar, ich rodzin, a także ca­-
łego Kościoła.
Proces wprowadzania nowych norm i strategii postępowania w wielu parafiach/eparchiach rozpoczął się od zaproszenia ekspertów z wielu dzie­-
dzin.
Przykładowo w archidiecezji bostońskiej w marcu 2002 roku powoła­no Komisję Kardynalską ds. Ochrony Dzieci, której zadaniem była „nieza­leżna ocena przyjętych przez archidiecezję procedur zapobiegania molestowaniu oraz przedstawienie propozycji ich ulepszenia”. Wiele z propozycji Komisji zostało wprowadzonych natychmiast, jeszcze przed przyjęciem oficjalnego raportu w październiku 2002 roku. Komitet, który rozpatrywał propozycje Komisji, składał się z doświadczonych probosz­czów, duszpasterzy, teologów i specjalistów prawa kanonicznego. Przed ostatecznym sformułowaniem strategii archidiecezji komitet przeprowadził dokładne konsultacje z ekspertami w zakresie skutecznych terapii osób wykorzystywanych seksualnie oraz zapobiegania nadużyciom seksualnym wobec małoletnich, a także ze specjalistami z dziedziny teologii i prawa kanonicznego. Po wnikliwych badaniach komitet opracował obszerny zestaw strategii i procedur, które zostały przyjęte przez archidiece­zję w czerwcu 2003 roku.
Osoby, którym powierzono zredagowanie nowych strategii, były odpowiedzialne za ich zgodność z katolicką wiarą i obyczajami, z powszechnym i partykularnym prawem Kościoła oraz odpowiednim prawodawstwem cywilnym na terenie, gdzie znajduje się dana diecezja/eparchia. Normy kanoniczne dla Kościoła powszechnego zawarte są w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku oraz Kodeksie Prawa Kanonicznego Kościołów Wschodnich z 1990 roku, a także w Liście apostolskim motu proprio Sacramentorum sanctitatis tutela z 30 kwietnia 2001 roku. List ten ustalił wyłączność kompetencji Kongregacji Nauki Wiary w przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci przez duchownych oraz, łącznie z dokumentem Ad exsequendam ecclesiasticam legem wydanym 18 maja 2001 roku, określił normy proceduralne dla tych przypadków. Prawo partykularne dla diecezji i eparchii w USA zostało promulgowane
w 2002 roku w dokumencie Zbiór norm dla wszystkich diecezji Kościoła Rzymskokatolickiego i Katolickich Kościołów Wschodnich dotyczących postępowania w sprawie zarzutów seksualnego wykorzystywania małoletnich przez księży i diakonów,
a  następnie  poprawione  5  maja 2006 roku, po otrzymaniu recognitio od Stolicy Apostolskiej. Procedury lokalne muszą ponadto być zgodne z miejscowym prawem cy-
wilnym, które na całym obszarze jurysdykcyjnym USA stawia wymóg zgłoszenia każdego przypadku wykorzystywania seksualnego małoletnich władzom cywilnym. Wiele diecezji i eparchii przyjęło zasadę ścisłej współpracy władz duchownych i świeckich w badaniu zarzutów molestowania dzieci.
Mówiąc najogólniej, strategie działania przyjęte obecnie w USA obejmują kilka obszarów, do których należą środki szybkiego i skutecznego reagowania na każdy zarzut seksualnego wykorzystywania dzieci, szeroko pojęta edukacja na temat molestowania oraz wytyczne co do ochrony dzieci.
Reagowanie Kościoła na zarzuty dotyczy takich kwestii, jak: wspiera­nie ofiar i ich rodzin, troska o sprawiedliwość oraz poszanowanie praw oskarżonych duchownych, współpraca z władzami świeckimi, badanie kanoniczne oraz stosowanie przewidzianych sankcji, przejrzystość w ko­munikacji dotyczącej zarzutów, zawsze z poszanowaniem prywatności
i reputacji konkretnych osób.
Podstawowym celem strategii przyjętych w diecezjach i eparchiach była pomoc osobom skrzywdzonym przez duchownych, którzy wykorzystali je seksualnie. Biskupi amerykańscy zobowiązali się „dotrzeć do ofiar oraz ich rodzin i okazać im pomoc w osiągnięciu równowagi zarówno emocjonalnej, jak i duchowej” (Karta, art. 1). Przyjęte procedury dotyczą więc nie tyl­ko osoby bezpośrednio skrzywdzonej, lecz także wpływu tej krzywdy na innych, na przykład współmałżonka, dzieci i rodzinę.
Wiele diecezji/eparchii opracowało, we współpracy ze specjalistami w zakresie zdrowia psychicznego, wytyczne duszpasterskie służące podejmowaniu kompetentnych decyzji co do leczenia i pomocy profesjonalnej, w tym kierowanie do odpowiednich specjalistów i monitorowanie trwającej terapii. Wielu profesjonalistów, w tym pielęgniarki, wykładowcy, psycholodzy i pracownicy socjalni specjalizujący się w dziedzinie ryzyka wystąpienia traumy, zaburzeń związanych z traumą oraz opieki duszpasterskiej, ofiarowało bezinteresownie swój czas i posiadane doświadczenie.
Podczas tych trudnych miesięcy zrozumiano między innymi konieczność poszanowania naturalnego prawa zarówno domniemanej ofiary, jak i obarczonego zarzutem duchownego do szybkiej reakcji na każde oskarżenie o molestowanie. W reakcji tej należy się kierować wartościami eklezjalnymi, takimi jak sprawiedliwość, godność, współczucie, bezstronność oraz poszanowanie praw należnych wierzącym i każdej osobie ludzkiej. Procedury stosowane w diecezjach/eparchiach wobec oskarżonych księży powinny zabezpieczać należną ochronę ich reputacji, domniemanie niewinności do czasu udowodnienia winy oraz poszanowanie ich praw cywilnych i kościelnych.

Edukacja i prewencja

Kolejnym obszarem objętym strategiami lokalnymi jest ochrona dzieci poprzez „program bezpiecznego środowiska”. Rozwój tych programów po 2002 roku również był wynikiem współpracy szerokiego grona osób obejmującego rodziców, władze świeckie, nauczycieli oraz wiele organizacji społecznych. Konferencja Episkopatu USA zobowiązała diecezje
i eparchie do wdrożenia takich programów w celu „zapewnienia dzieciom, młodzieży, duchownym, nauczycielom, wolontariuszom i innym dostępu do różnych form edukacji w dziedzinie tworzenia i zachowywania bezpiecznego środowiska dla dzieci i młodzieży” (Karta, art. 12; por. Zbiór norm, Preambuła).
Programy edukacyjne dla dorosłych mają na celu zapobieganie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci poprzez wzrost świadomości tego, czym ono jest, oraz jego występowania w różnych grupach społecznych. Dorośli uczą się rozpoznawać znaki i symptomy wykorzystywania oraz spo­-
soby ujawniania się go na zewnątrz. Uczą się też interweniować, kiedy dzieci są narażone na ryzyko, oraz poznają konkretne kroki, które należy podjąć, gdy ktoś ma uzasadnione podejrzenia, że dane dziecko jest molestowane. Programy proponują wiele strategii zapobiegawczych, pogłębiają zrozumienie problemów związanych z wykorzystywaniem seksualnym oraz uczą dorosłych skutecznego działania w wypadku jego zaistnienia. Konkretnym środkiem zapobiegającym wykorzystywaniu se­ksu­alnemu dzieci jest przyjęty w wielu diecezjach wymóg przejścia szkole-
nia w zakresie tej problematyki przez każdego, kto podejmuje, w jakim­-
kolwiek charakterze, posługę związaną z kontaktem z dziećmi poniżej
18. roku życia.
Programy edukacyjne na rzecz dzieci pomagają rodzicom uczyć i chro­nić swoje dzieci. Programy te mają formę klasycznych szkoleń, a także obejmują dystrybucję książek, filmów wideo oraz zasobów internetowych. Rodzice są szczególnie uczulani na to, jak odczytywać symptomy molestowania u swoich dzieci i jak na nie reagować. Dzieci uczestniczą również w „programach bezpieczeństwa osobistego”, gdzie otrzymują informacje o granicach dozwolonych kontaktów fizycznych pomiędzy dorosłymi a dziećmi oraz rady, co mają czynić, kiedy czują, że grani­ce
te są naruszane. Programy wpajają dzieciom umiejętność podstawowego chronienia siebie, a także zachęcają rodziców i parafie do tworzenia bezpiecznego środowiska, w którym dzieci będą w stanie komunikować każ­-
de potencjalne zagrożenie.
Programy prewencyjne zawierają również zalecenia co do zachowań duchownych i świeckich opiekujących się dziećmi podczas imprez organizowanych przez Kościół. W Karcie stwierdza się: „Diecezje/eparchie powinny jasno określać wobec duchowieństwa i wszystkich członków wspólnoty standardy zacho­wania duchownych i innych osób, którym powierza się opiekę nad dziećmi” (Karta, art. 12). Szczególnie jasne za-
sady powinny dotyczyć stan­dardów pełnienia posługi i granic dopusz-
czalnego kontaktu fizycznego w przypadku duchownych: „Powinny istnieć jasne i powszechnie znane diecezjalne/eparchialne normy dotyczące zachowania duchownych oraz granic dopuszczalnego kontaktu fizycznego obowiązujące kler, a także wszystkich pracowników oraz wolontariuszy, którym Kościół powierza stanowiska wymagające regularnego kontaktu z dziećmi i młodzieżą” (Karta, art. 6).
Powyższe programy edukacyjne oraz normy postępowania są też częścią formacji seminaryjnej. Programy nauczania obejmują kwestie związane z molestowaniem małoletnich, ujmując je w kontekście przygotowania do życia w celibacie oraz dojrzewania do prawdziwego ojco-
stwa duchowego. Wymaga to odpowiedniego, zdrowego teologicznie po­-
dejścia do rozwoju psychologicznego, właściwej oceny moralnej dewiacji seksualnych oraz podejmowania wyborów moralnych zgodnie z nauczaniem Kościoła oraz ideałem świętości kapłańskiej. Seminaria zrewidowa­ły również testy psychologiczne stosowane wobec kandydatów tak, aby dawały one obraz tego, czy dany kandydat jest zdolny do pracy z dziećmi i młodzieżą.
Biskupi  amerykańscy  zobowiązali  się „sprawdzać  dane  osobiste,
w tym przeszłość kryminalną kandydatów na seminarzystów, jak również personelu pracującego z dziećmi i młodzieżą” (Zbiór norm, Preambuła). „Diecezje/eparchie powinny sprawdzać przeszłość wszystkich inkardynowanych  i  nieinkardynowanych kapłanów  i  diakonów  pełniących posługę duchowną w diecezji/eparchii oraz we wszystkich szkołach prowadzonych przez diecezje/eparchie i parafie, a także innych pracowników i wolontariuszy, do których obowiązków należy stały, nienadzorowany kontakt z małoletnimi. W szczególności mają one stosować odpowiednie metody weryfikacji i oceny kan­-
dydatów do święceń” (Karta, art. 13).

Powoływanie, szkolenie i wspieranie personelu

Wszystko to wymagało utworzenia wielu nowych stanowisk i urzędów. Do najważniejszych z nich na szczeblu krajowym i diecezjalnym należą Rady Nadzorcze. Mają one „działać jako poufne ciało konsultacyjne dla biskupa/patriarchy, służąc mu w wypełnianiu jego odpowiedzialności” (Zbiór norm, 4). Rady nadzorcze pełnią rolę doradczą we wszystkich sprawach związanych z nadużyciami seksualnymi ze strony kleru, szczególnie zaś zaangażowały się w doradzanie biskupom w sprawie przydatności oskarżanych kapłanów do dalszej posługi.
Na szczeblu krajowym Konferencja Episkopatu USA powołała Na­rodową Radę Nadzorczą oraz Biuro Ochrony Dzieci i Młodzieży. Biuro wspiera diecezje/eparchie, pomagając we wdrażaniu programów bez­pie­cznego środowiska oraz szkoleniu personelu odpowiedzialnego za progra­-
my ochrony dzieci i młodzieży. We współpracy z tymże Biurem przeprowadzany jest coroczny audyt, po którym wydawany jest raport na te-
mat postępów we wprowadzaniu i utrzymywaniu standardów zawartych w Karcie.
W wielu diecezjach/eparchiach ustanowiono nowe urzędy dla osób nadzorujących całościową wizję, wprowadzanie programów bezpiecznego środowiska oraz tworzenie baz danych jako podstawy do corocznego audytu oraz ewentualnych korekt. Urzędy te, we współpracy z profesjonalnymi organizacjami publicznymi i prywatnymi, odgrywają szczególną rolę w ważnym zadaniu oceny prowadzonych działań. Ustawiczna ocena i kontrola wymaga przygotowania i zastosowania narzędzi, które pozwolą określić poziom wdrożenia danych strategii oraz opracować raport oce­-
niający ich skuteczność.
Wiele diecezji rozszerzyło to zadanie również na zespoły parafialne, które zostały powołane w celu „edukowania parafii i innych wspólnot kościelnych bezpośrednio dotkniętych niewłaściwym postępowaniem duchowieństwa względem małoletnich” (Karta, art. 7). Przykładowo,
w Bostonie, w każdej parafii bądź dekanacie powołano Zespoły Zapobiegania Wykorzystywaniu Dzieci, mające na celu prowadzenie szkoleń
i udzielanie wskazówek w sprawach procedur zgłaszania zarzutów oraz współpracę z diecezjalnym Biurem Rzecznika dzieci. Zespoły wspomagają proboszczów i pracowników parafialnych we wdrażaniu wytycznych diecezjalnych oraz doradzają parafiom w dziedzinie strategii zapobiegania wykorzystywaniu dzieci. Koordynują również coroczny program szko­-
leniowy dla rodziców, nowego personelu oraz wolontariuszy.
Wiele wniosków z ostatnich ośmiu lat zostało zawartych w najnow­szym raporcie Centrum Badań Apostolatu na Uniwersytecie Georgetown. Odnotowany został tam zakres podjętych działań, w tym także fakt, że diecezje/eparchie USA przeszkoliły ponad 1,7 miliona duchownych, na­uczycieli, pracowników i wolontariuszy w zakresie tworzenia bezpiecz-
nego środowiska oraz zapobiegania wykorzystywaniu małoletnich; nauczono 5,7 miliona dzieci, jak chronić się przed wykorzystaniem; zbadano przeszłość ponad 1,5 miliona wolontariuszy i pracowników (w tym 51 tys. duchownych i 4955 kandydatów do święceń) pod kątem ewentualnych wyroków sądowych w przeszłości. Ogółem diecezje/eparchie wydały ponad 23 mln 303 tys. dolarów na ochronę dzieci, w tym na powołanie koordynatorów bezpiecznego środowiska, programy szkoleniowe oraz przeprowadzenie czynności sprawdzających niekaralność kandydatów do pracy z dziećmi.


Przywództwo kościelne

Nie powinno być zaskoczeniem, że tym wszystkim działaniom towarzyszyło wiele kontrowersji i debat. Ochrona i edukacja dzieci, konieczność uporania się ze wstrząsającymi doniesieniami o postępowaniu kapłanów, a także nieumiejętność odpowiedniego reagowania na wykorzystywanie dzieci to sprawy o nieocenionym znaczeniu dla naszego wspólnego życia jako Ludu Bożego oraz pełnienia powierzonej nam przez Boga misji wobec świata. Ucząc się nowych postaw oraz tworząc nowe normy i urzędy, zabiegamy o to, by zintegrować je z życiem naszych wspólnot kościelnych oraz dochować wierności wierze katolickiej i normom kanonicznym.
W sprawie stosunku Kościoła do ochrony dzieci i ich wykorzystywania jest jeszcze wiele do zrobienia, wiele też musimy się jeszcze nauczyć. Opublikowano sporo pożytecznych prac analizujących przyczyny, kontekst oraz mentalność leżącą u podstaw tych zjawisk. Podjęto na ten temat wiele poważnych badań naukowych, w tym badania zlecone przez Konferencję Episkopatu USA Kolegium Kryminalistyki im. Johna Daya,
a prowadzone przez zespół badawczy, w którego skład wchodzili specjaliś­ci z zakresu psychologii sądowej, kryminalistyki i zachowań człowieka. Opublikowany w 2004 roku raport końcowy składał się z trzech zasadniczych części: kontekst historyczny i czynniki wpływające na wykorzystywanie seksualne dzieci, analiza reakcji instytucji kościelnych i pasterzy Kościoła oraz kliniczne studium psychologiczne. W raporcie poinformowano, że 80-90% przypadków seksualnego wykorzystywania małoletnich przez księży w ciągu ostatnich 50 lat dotyczyło dorastających chłopców (efebofilia), a nie chłopców czy dziewcząt przed okresem dojrzewania (pedofilia). W przygotowaniu jest kolejny raport, który ma przedstawić wyczerpującą analizę przyczyn wykorzystywania dzieci, okoliczności,
w których te przestępstwa są popełniane, oraz sprzyjającego im kontekstu kulturowego.
W ciągu minionych lat stało się jasne, że najistotniejszym czynnikiem stanowiącym o powodzeniu podjętych wysiłków jest obecność (lub brak obecności) silnego eklezjalnego przywództwa. Najistotniejsze kroki podejmowane są wtedy, gdy towarzyszy im zachęta, nauczanie, wskazówki, a w razie potrzeby również konstruktywna krytyka i upomnienie ze strony biskupów i proboszczów. Wielu odważnych pasterzy Kościoła odczytało czas kryzysu jako wyzwanie. Pomagają oni nam wszystkim zobaczyć w dzisiejszych znakach czasu zaproszenie do głębszego nawrócenia ku Panu. Czyniąc tak, pomagają całej wspólnocie ciała Chrystusowego zdobyć się na odwagę niezbędną do odpowiedzi na Boże wezwanie skierowane do Kościoła, z całym oddaniem i wiernością.

z angielskiego tłumaczyła
Mira Majdan
Ks. Robert Oliver (ur. 1960), wykładowca eklezjologii i prawa kanonicznego w St. John’s Seminary in Boston; w ostatnich latach w kilku diecezjach sędzia kościelny
i promotor sprawiedliwości; pomagał w opracowaniu i wdrożeniu strategii i procedur oraz współpracował z Konferencją Episkopatu USA i Amerykańskim Towarzystwem Prawa Kanonicznego w zakresie szkolenia personelu oraz oceny procedur wprowadzonych w celu reagowania na zarzuty wobec duchownych, a także programów mających na celu ochronę dzieci.­