Instytucja stwierdzenia nieważności małżeństwa ma swoją bogatą historię. Tu warto zwrócić uwagę tylko na najważniejsze jej punkty, które pozwolą lepiej zrozumieć list papieski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus papieża Franciszka.

Początkowo proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa miał charakter procesu rzymskiego z uwzględnieniem prawodawstwa kościelnego (sobory i synody), jednak z czasem nadmiar przepisów i brak ich uporządkowania doprowadził do spowolnienia rozstrzygnięć. Wówczas papież Klemens V konstytucją Saepe contingit z 1306 roku skrócił procedurę procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Kolejnej dokonał Sobór Trydencki (1545-1563), a następnie papież Benedykt XIV konstytucją apostolską Dei miseratione, z 3 listopada 1741 roku, ustanowił urząd obrońcy węzła małżeńskiego, który z urzędu powinien wnosić apelację do drugiej instancji od wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa w pierwszej instancji. Benedykt XIV wprowadził także zakaz zawierania małżeństwa przez strony przed wydaniem drugiego wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa. Oznaczało to wprowadzenie zasady dwuinstancyjności w orzeczeniach stwierdzenia nieważności małżeństwa.

Mimo kolejnych reform i wprowadzenia w Kościele Kodeksów Prawa Kanonicznego z 1917 roku i z 1983 roku oraz z 1991 roku dla Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich istotnej reformy stwierdzenia nieważności małżeństwa dokonał papież Franciszek listem papieskim motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, którego postanowienia weszły w życie 8 grudnia 2015 roku.

Struktura redakcyjna Motu proprio

List apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus składa się z trzech elementów redakcyjnych: części wstępnej, w której Papież wskazuje historię, genezę, motywy i cele reformy; części, w której opisuje i wyjaśnia zasady swojej reformy (I-VIII); części dyspozycyjnej reformującej kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego (kan. 1671-1691 rozdziału „Sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa”) oraz wprowadzającej „Zasady proceduralne w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa”.

Podstawowe zasady reformy spraw o nieważność małżeństwa

Papież Franciszek w motu proprio sam podaje i wyjaśnia podstawowe zasady reformy spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa, które przyświecały dziełu reformy.

Zasad tych jest osiem: 1. Jeden wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa podlega wykonaniu; 2. Możliwość ustanowienia sędziego jednoosobowego; 3. Biskup osobiście w swoim Kościele jest sędzią; 4. Proces skrócony; 5. Apelacja do Stolicy Metropolitalnej; 6. Zadanie własne Konferencji Biskupów; 7. Apelacja do Stolicy Apostolskiej; 8. Zarządzenia dla Kościołów Wschodnich.

 Niewątpliwie najwięcej pytań i emocji budzi wprowadzenie przez Franciszka pierwszej i czwartej zasady. Warto jednak przyjrzeć się bliżej większości zasad wprowadzonych w papieskim dokumencie.

Jeden wyrok

Zasada dwuinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, wprowadzona w Kościele dopiero przez Benedykta IV w 1741 roku, oznaczała, że zgodnie z kan. 1682 § 1KPK (przed wprowadzeniem zmian przez Franciszka), wyrok orzekający pierwszy raz nieważność małżeństwa należało przesłać z urzędu do trybunału apelacyjnego, w ciągu 10 dni od ogłoszenia wyroku. Dopiero po tym, gdy wyrok stwierdzający pierwszy raz nieważność małżeństwa został potwierdzony, dekretem lub wyrokiem w trybunale apelacyjnym, strony procesu mogły zawrzeć nowe sakramentalne małżeństwo.

Papież Franciszek w motu proprio powraca do zasady jednoinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa z możliwością apelacji od wyroku, który nie satysfakcjonuje jednej lub obu stron. Oznacza to, że zgodnie z kan. 1679 wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa po raz pierwszy staje się wykonalny i zgodnie z kan. 1682 § 1 KPK strony mogą zawrzeć nowe małżeństwo, chyba że zostało to zabronione klauzulą dołączoną do wyroku.

 Co mogło skłonić Franciszka do takiej zmiany? Niewątpliwie pierwszym argumentem jest ostatnia, a w moim przekonaniu najważniejsza, zasada prawa kanonicznego zawarta w ostatnim kanonie KPK, mówiąca, że zbawienie dusz powinno być najwyższym prawem (kan. 1752 KPK). Właśnie na tę zasadę powołuje się papież Franciszek. Ponadto, powołując się na literaturę przedmiotu, ks. prof. Grzegorz Leszczyński podaje bardzo interesujące argumenty przemawiające za zasadą jednoinstancyjności:

1. Argument statystyczny, ponad 90% wyroków pierwszej instancji jest potwierdzanych przez trybunał apelacyjny.
2. Argument finansowy, obniżenie nie tylko kosztów procesu, ale i kosztów funkcjonowania trybunałów.
3. Argument temporalny, skrócenie o kilka miesięcy procesu.
4. Argument merytoryczny, trybunały apelacyjne skupią się przede wszystkim na procesach I stopnia.
5. Argument logiczny, strony, które otrzymały orzeczenie nieważności małżeństwa w trybunale I instancji, nie rozumiały, dlaczego wyrok ten powinien być z urzędu przesłany do trybunału apelacyjnego, skoro obie strony procesu są nim usatysfakcjonowane i nie widzą potrzeby wniesienia apelacji.

Należy zauważyć, że papież Franciszek, wprowadzając zasadę jednoinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, jednocześnie zachował fundamentalną zasadę prawa procesowego, a mianowicie zasadę apelacji od wyroku.

Sędzia jednoosobowy

Niektórzy uważają, że jest to rewolucyjna zmiana wprowadzona przez Franciszka. W praktycznym zastosowaniu zmiana ta nie ma jednak rewolucyjnego charakteru. Dotyczy ona bowiem tylko tych diecezji, w których nie ma możliwości ustanowienia trybunałów kolegialnych ze względu na małą liczbę odpowiednio wykształconych pracowników. Ponadto sędzią jednoosobowym orzekającym w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa może być tylko duchowny i tylko w trybunałach pierwszej instancji. Odpowiedzialność za ustanowienie sędziego jednoosobowego Franciszek pozostawia biskupom. W niniejszym postanowieniu Papieża widać jego troskę, aby wierni, którzy żyją w nieuregulowanej sytuacji małżeńskiej, nie pozostawali bez możliwości jej uregulowania.

Biskup sędzią

W zmienionym kan. 1673 § 1 i § 2 KPK Franciszek przypomina podstawową zasadę, że w każdej diecezji sędzią w pierwszej instancji w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest biskup diecezjalny. Może on swoją władzę sprawować osobiście lub przez ustanowiony przez siebie trybunał. Nawet ustanowienie przez biskupa trybunału nie ogranicza jego władzy sędziowskiej. Wychodząc od tej zasady, Papież wprowadza jednak wielkie novum w postaci procesu skróconego, w którym biskup jest wyłącznym sędzią. Dlatego proces ten można także nazwać procesem biskupim.

Proces skrócony

Proces skrócony, czyli biskupi, jest najbardziej nowatorskim założeniem reformy Franciszka w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jego instytucję normują nowe kanony 1683-1687 KPK.

 Warunki określające, kiedy biskup diecezjalny może skorzystać z procesu skróconego w orzekaniu o nieważności małżeństwa, zapobiegają nadużyciom w ich stosowaniu. I tak, po pierwsze, tylko biskup diecezjalny może orzekać w sprawach o  nieważność małżeństwa w procesie skróconym (kan. 1683). Po drugie, przepisy dotyczące procesu skróconego można zastosować tylko wówczas, gdy: a) pozew został zgłoszony przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich za zgodą drugiego, i b) w pozwie przytaczane są fakty lub osoby, poparte dokumentami lub zeznaniami, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania i w sposób oczywisty wskazują na nieważność małżeństwa.

Skarga powodowa, którą składają małżonkowie wspólnie lub jeden z nich za zgodą drugiego, powinna przedstawić fakty, na których opiera się żądanie, wskazać dowody i w załączeniu zawierać dokumenty pomocne w orzekaniu (np. świadectwa chrztu, ślubu kościelnego, wyrok rozwodu, zaświadczenie z USC o zawarciu przez strony nowych związków cywilnych itp.). Skargę powodową skonstruowaną według powyższych zasad należy przedstawić wikariuszowi sądowemu (kan. 1684 KPK).

Wikariusz sądowy w jednym dekrecie powinien ustalić tak zwaną formułę wątpliwości (np. czy można uznać małżeństwo Kowalski – Nowak za nieważnie zawarte z tytułu wykluczenia wierności i nierozerwalności małżeństwa po stronie Kowalskiego), powołać instruktora sprawy i asesora oraz wezwać strony i świadków na posiedzenie sądu (kan. 1685 KPK). Wikariusz sądowy powinien dokonać tego w ciągu 30 dni. Następnie instruktor sprawy powinien zebrać dowody w ciągu jednego posiedzenia i wyznaczyć 15 dni na przedstawienie uwag na korzyść małżeństwa oraz na zebranie wniosków obrończych stron (kan. 1686 KPK). Następnie wikariusz sądowy powinien akta sprawy przesłać do biskupa diecezjalnego, który po konsultacji z instruktorem sprawy i asesorem, po rozważeniu uwag obrońcy węzła małżeńskiego i wniosków obrończych, powinien albo wydać wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa, albo przekazać sprawę do rozpatrzenia według przepisów procesu zwykłego (kan. 1687 KPK).

Jak widać, możliwość zastosowania procesu skróconego jest możliwa jedynie w sprawach oczywistych. Praktyka sądowa wskazuje, że spraw takich jest niewiele, bo trudno określić oczywistość faktów i dowodów na wstępie postępowania dowodowego. Dlatego uważam, że wszystkie podnoszone argumenty, iż jest to droga na skróty, są bezzasadne. Natomiast w sprawach oczywistych proces skrócony pozwala zaoszczędzić i czas sądu, i czas stron. Tym samym sądy będą miały więcej czasu na skupienie się na sprawach prowadzonych trybem procesu zwykłego.

Apelacje

Papież Franciszek zachował możliwość apelacji od wyroku pierwszej instancji do metropolity lub do Roty Rzymskiej. Nikogo to nie dziwi, jest to bowiem podstawowa zasada prawa procesowego. Zmiana dotyczy tylko tego, że Franciszek zrezygnował z obligatoryjnej apelacji wnoszonej przez obrońcę węzła małżeńskiego po wyroku stwierdzającym nieważność małżeństwa w pierwszej instancji na rzecz apelacji wnoszonej przez strony. W praktyce oznacza to, że po pierwszym wyroku orzekającym nieważność małżeństwa, jeśli któraś ze stron nie wniesie apelacji, strony mogą zawrzeć nowe sakramentalne małżeństwo.

Ciekawostką jest natomiast fakt, że jeśli apelacja, w procesach skróconych, w sposób oczywisty ma na celu jedynie działanie na zwłokę, metropolita, biskup lub dziekan Roty Rzymskiej winni ją od razu odrzucić swoim dekretem (kan. 1687 § 4 KPK).

Zadanie Konferencji Biskupów

Mimo iż sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa podlegają władzy sądowej, papież Franciszek zwraca uwagę, że Konferencje Biskupów powinny zadbać, z zachowaniem sprawiedliwego i godnego wynagrodzenia pracowników sądów, aby proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa był bezpłatny, gdyż Kościół „wyraża bezinteresowną miłość Chrystusa, dzięki której wszyscy zostaliśmy zbawieni” (VI).

Warto zaznaczyć, że papież Franciszek, wprowadzając zasady reformujące proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, w wielu miejscach podkreśla prawdę o nierozerwalności sakramentu małżeństwa. Kościół, wierny zasadzie nierozerwalności sakramentu małżeństwa, wypracował jednocześnie system stwierdzania nieważności małżeństwa. Prawda o nierozerwalności sakramentu małżeństwa nie neguje możliwości wprowadzania zmian i upraszczania procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa, tak by zbawienie dusz było najważniejszym prawem.

TOMASZ WYTRWAŁ OP (ur. 1969), dr prawa kanonicznego, proboszcz parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu; sędzia Sądu Biskupiego z siedzibą w Petersburgu.

W: Pastores 73(4)2016