Słowa świętej liturgii zabrzmiały we wiosce Nidż w górach Kaukazu po raz pierwszy ponad 1700 lat temu, kiedy powstał Kościół Albański. I zamilkły przed stu laty, kiedy umarł ostatni duchowny.

Historia Albanii Kaukaskiej
Starożytna Albania Kaukaska zajmowała teren zbliżony do dzisiejszego Azerbejdżanu, w dorzeczu górnego biegu rzek Kura i Araks. Jej granice od zachodu wytyczała górzysta Iberia, czyli współczesna Gruzja, od północy stepy Pontyjskie, od wschodu Morze Kaspijskie, od południa Armenia i Persja. Nazwa „Albania” jest egzonimem i pochodzi od starożytnych Greków. Ormianie nazywali ten kraj Ałuank, dziś Aghwank. Ormiański historyk żyjący przypuszczalnie w VII wieku, Mojżesz z Kałankatu (Mowses Kagankatwatsi), autor pomnikowego dzieła Historia Albanii Kaukaskiej, wywodzi etymologię krainy od staroarmeńskiego słowa „ału” – przyjemny, miły, kochany.
Na przestrzeni II i I wieku przed Chrystusem Albańczycy utworzyli państwo, trzecie w rejonie Kaukazu, obok Armenii i Gruzji. Grecki geograf i podróżnik Strabon na przełomie starej i nowej ery wspomina, że Albańczycy tworzyli konglomerat 26 plemion, z których każde mówiło własnym językiem i miało własnego króla. Chrześcijaństwo dotarło tutaj podobnie jak do Armenii i Gruzji – pisze nieoceniony Mojżesz z Kałankatu – już w czasach apostolskich. Ewangelię w Albanii miał głosić św. Elizeusz, uczeń św. Tadeusza z Edessy, identyfikowanego z Apostołem. Miał przyjąć święcenia biskupie w Jerozolimie z rąk św. Jakuba Mniejszego. Tradycja łącząca początki chrześcijaństwa ze św. Elizeuszem legła u podstaw tożsamości Kościoła Albańskiego. Wiążą się one ze świątynią w Kisz, która według legendy została zbudowana przez św. Elizeusza.
Autorzy z VIII wieku, Pseudo-Epifaniusz i Mojżesz z Chorenu, łączą początki ewangelizacji Albanii z działalnością św. Bartłomieja Apostoła; miał on ponieść śmierć męczeńską w Albanopolis. Według jednej z interpretacji miasto to utożsamiane jest z Baku, a jako miejsce męczeńskiej śmierci wskazuje się Basztę Dziewiczą. Tę tradycję upowszechnił Rosyjski Kościół Prawosławny, który na początku XIX wieku zbudował tam kaplicę.
Udokumentowane historycznie początki chrześcijaństwa w Albanii wiążą się z… (…)

Więcej przeczytasz w najnowszym numerze kwartalnika PASTORES 100 (3) Lato 2023.

BP MICHAŁ JANOCHA (ur. 1959), biskup pomocniczy warszawski, historyk sztuki, kierownik Pracowni Speculum Byzantinum na Wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący Rady Konferencji Episkopatu Polski ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego.